Po co biegacz bada krew?

Stałym punktem badań zawodowców są badania krwi – wykonywane regularnie, po odpowiedniej interpretacji pozwalają nie tylko ocenić stan zdrowia, ale i stanowią przydatne narzędzie do sterowania treningiem. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, aby z ich zalet skorzystali również amatorzy.

Artykuł jest częścią cyklu #długodystansZDROWI, przygotowanym wspólnie z Nationale-Nederlanden, którego celem jest podniesienie świadomości oraz propagowanie zdrowego trybu życia wśród kobiet i mężczyzn aktywnych fizycznie.

Dla jednych igła to nic takiego. Dla innych to atrybut mrocznej bohaterki naszych dziecięcych koszmarów – oręż szkolnej higienistki albo pielęgniarki w białym kitlu mówiącej – to nie będzie bolało. Teraz, kiedy jesteśmy już duzi warto się wyzbyć lęku związanego z igłą, strzykawkami i pielęgniarkami i dla własnego dobra co jakiś czas zbadać sobie krew – to nie boli aż tak bardzo a wiele może nam powiedzieć o naszym zdrowiu czy aktualnej formie.

Przegląd

Badania krwi zleca lekarz pierwszego kontaktu, istnieje również możliwość wykonania ich prywatnie bez żadnego skierowania. Standardowe badanie składu krwi (morfologię) powinno się wykonywać, podobnie jak przegląd samochodu, co roku. Zdaniem specjalistów ponadprzeciętne podejmowanie intensywnej aktywności fizycznej stanowi jedną z przesłanek do częstszych badań. I chociaż wizyty w punkcie pobrań nie należą do najmilszych, nie należy ich unikać. Trening to nic innego jak poddawanie organizmu dużym obciążeniom, które mają wpływ na funkcjonowanie całego ustroju: od gospodarki kwasowo-zasadowej, przez wydzielanie hormonów, aż do przyswajania witamin i minerałów. Jeśli chcecie wiedzieć czy Wasz silnik pracuje bez zarzutu, czy może wymaga lekkiego tuningu lub wizyty u mechanika – marsz na badania diagnostyczne! Zwłaszcza, że w przeciwieństwie do samochodu, własnego organizmu nie można za kilka lat wymienić. Ale jeśli o niego odpowiednio zadbamy, odwdzięczy nam się bezproblemowym użytkowaniem i bezstresową jazdą.

Co konkretnie badać?

Morfologia krwi jest badaniem, od którego należy zacząć. Pod tym pojęciem kryje się ilościowa i jakościowa ocena składników krwi oraz oznaczana równolegle hemoglobina. Morfologię wykonuje się automatycznie, lub z tzw. „rozmazem”, czyli obserwując próbkę pod mikroskopem, co pozwala na dokładniejszą analizę oraz identyfikację występujących anomalii lub nietypowych komórek. Chociaż istnieją zestandaryzowane normy laboratoryjne, to jednak każda placówka diagnostyczna dołącza do wyników badań własne zakresy – dostosowane do procesu przechowywania próbek i sposobu analizowania składu krwi w danym laboratorium. Przy okazji jest to argument, aby wszystkie badania wykonywać w jednym punkcie, ułatwi to bowiem porównanie ich wyników w przyszłości. Głównym obiektem badań morfologii są krwinki: czerwone – zajmujące się transportem tlenu i dwutlenku węgla, białe – będące podstawą układu odpornościowego oraz trombocyty, odpowiadające za proces krzepnięcia krwi i skurcz naczyń krwionośnych. Dodatkowo, w wynikach badań znajdziemy szczegółową analizę poszczególnych rodzajów wyżej wymienionych krwinek oraz wskaźniki ułatwiające ich charakterystykę jakościową. W większości laboratoriów przy okazji standardowej morfologii oznacza się również poziom hemoglobiny (białka zawartego w erytrocytach) oraz ilość retikulocytów – krwinek czerwonych w niedojrzałej postaci. Często podaje się również OB, określające szybkość opadania czerwonych krwinek. Podwyższone wartości wskazują na możliwość występowania stanów zapalanych lub chorobowych.

Jakie badania warto zrobić oprócz standardowej morfologii? Z punktu widzenia sportowca znaczenie mają wyniki związane z gospodarką żelazem: nie tylko sam poziom żelaza, ale również ferrytyny i transferyny, które odpowiadają m.in. za transport i przechowywanie jonów tego pierwiastka. Przydatnym wskaźnikiem jest również TIBC, które pośrednio określa poziom transferyny w osoczu, a przy tym niewiele kosztuje. Niedobór żelaza jest zjawiskiem dość często występującym wśród sportowców (używa się nawet terminu „anemia sportowa”) i pojawia się około trzykrotnie częściej u kobiet niż u mężczyzn. Problem niedokrwistości u osób aktywnych fizycznie wynika m.in. z nasilonego rozpadu krwinek czerwonych na skutek treningu oraz niedoborów w diecie. Żelazo uczestniczy w produkcji energii, regulacji cieplnej organizmu, ma wpływ na układ odpornościowy i poziom hemoglobiny, a w konsekwencji na wydolność fizyczną i umysłową. Na niedobory wskazują problemy z koncentracją, permanentne zmęczenie rozdrażnienie, spadek wytrzymałości, brak apetytu i zawroty głowy. Na poziom żelaza szczególną uwagę powinni zwrócić wegetarianie – żelazo niehemowe, zawarte w roślinach cechuje się dużo gorszą przyswajalnością, stąd zwiększone ryzyko niedoborów.

Warto również określić poziom składników mineralnych takich jak sód, magnez, potas i cynk. Sód odpowiada za utrzymanie organizmu w stanie równowagi kwasowo-zasadowej oraz jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego i mięśniowego. Niedobory tego pierwiastka występują stosunkowo rzadko, sód występuje powszechnie w typowej współczesnej diecie, m.in. w soli kuchennej. Braki sodu mogą występować w okresie letnim, mają zazwyczaj charakter przejściowy, gdy intensywna praca treningowa ma miejsce w gorącym otoczeniu, a organizm nie zdążył się zaaklimatyzować do wysokich temperatur. Dlatego poziom sodu wystarczy oznaczać raz, dwa razy do roku i traktować go jako wskazówkę dotyczącą stosowania napojów zawierających sole mineralne i elektrolity w okresie wzmożonego treningu. Magnez to jeden z najważniejszych minerałów, na który sportowcy powinni zwrócić szczególną uwagę. Bierze udział w ponad 300 procesach metabolicznych, wpływa na przewodzenie nerwowo-mięśniowe, syntezę białek, procesy immunologiczne, trawienne oraz hormonalne. Deficyt magnezu dość często stwierdza się u osób zajmujących się dyscyplinami wytrzymałościowymi, a niedobory tego pierwiastka w znaczący sposób upośledzają zdolności wysiłkowe. Zapewnienie odpowiedniego stężenia magnezu w osoczu jest niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu na co dzień, a także pełni kluczową rolę w procesie budowaniu formy sportowej. Potas odgrywa istotną rolę w przekazywaniu impulsów mięśniowych oraz inicjowaniu skurczu mięśni. Dodatkowo jest niezbędny podczas transportu glukozy oraz magazynowania i resyntezy glikogenu. Potas pełni więc szereg funkcji związanych bezpośrednio z aktywnością fizyczną, a także wpływa na szybkość regeneracji oraz zapewnia stan równowagi wodno-elektrolitowej organizmu. Badania pokazują, że wśród sportowców dyscyplin wytrzymałościowych często występują niedobory tego pierwiastka, dlatego przy dużych obciążeniach treningowych należy monitorować jego poziom. Kolejnym pierwiastkiem, którego deficyt często występuje wśród sportowców jest cynk. Wpływa on na proces syntezy białka, bierze udział w powstawaniu czerwonych krwinek oraz wydzielaniu wielu hormonów i enzymów. Cynk jest niezbędny do rozwoju tkanki mięśniowej, procesów regeneracji i wzrostu, zapewnia również efektywne funkcjonowanie układu immunologicznego. U sportowców zanotowano wzmożone wydzielanie cynku wraz z potem oraz zwiększone zapotrzebowanie wynikające z jego aktywnego udziału w procesach metabolicznych. Głównym źródłem dobrze przyswajalnego cynku jest mięso, dlatego wegetarianie powinni regularnie monitorować poziom tego pierwiastka we krwi.

Obciążenie treningiem

Warto zbadać również poziom kinazy kreatynowej (CK), enzymu wytwarzanego głównie przez tkankę mięśniową. Poziom CK we krwi świadczy między innymi o obciążeniu mięśni treningiem sportowym. Oczywiście, znaczne odchylenia od normy wskazywać mogą na różne choroby, jednak w przypadku osób uprawiających sport podwyższony poziom kinazy kreatynowej zazwyczaj wynika z podejmowanej aktywności fizycznej. Stężenie CK wiąże się bowiem ze stopniem „uszkodzenia” mięśni – trening sportowy w naturalny sposób podwyższa poziom kinazy kreatynowej. Naturalny poziom enzymu w osoczu jest wysoce zindywidualizowany, zależy od wieku, płci, rasy, masy mięśniowej, klimatu i właśnie aktywności fizycznej, stąd normy laboratoryjne są bardzo szerokie. Sportowcy poddani umiarkowanym obciążeniom zazwyczaj mieszczą się w granicy 150-250 U/l, natomiast im ciężej się trenuje, tym bardziej poziom kinazy kreatynowej wzrasta. Jako, że jest to parametr mocno zindywidualizowany, to wszelka interpretacja powinna opierać się na zmianę stężenia CK we krwi, a nie na wartościach bezwzględnych. Generalizując, dla zdecydowanej większości sportowców wynik powyżej 500 U/l to rezultat bardzo ciężkiego, a często wręcz za ciężkiego treningu. W większości przypadków wiąże się to z niepełną adaptacją organizmu do aplikowanych bodźców. Jednak wśród zawodników wyczynowych często spotyka się dużo wyższe wartości, liczone nawet w tysiącach jednostek.

Jak często?

W sporcie wyczynowym zaleca się przeprowadzanie badania krwi przynajmniej kilka razy do roku. Warto zacząć już w okresie przejściowym, gdy organizm odpoczywa, a obciążenia treningowe są nieznaczne i zyskujemy „modelowy” punkt odniesienia, ułatwiający porównanie późniejszych wyników. W zależności od czasu, pieniędzy, czy potrzeby wewnętrznej badania powtarzamy w okresie przygotowawczym i startowym. Najbardziej efektywne byłoby przeprowadzanie badań po każdym mezocyklu, a więc co trzy, cztery tygodnie, na przykład pod koniec luźniejszego tygodnia, poświęconego na adaptację bodźców i regenerację organizmu. Rozsądnym podejściem wydaje się wykonywanie badań przynajmniej trzy razy w ciągu roku: przed okresem przygotowawczym, przynajmniej raz w ciągu okresu przygotowawczego i kolejny raz w okresie startowym. Jeśli planujemy porównywać wyniki, to badania muszą być przeprowadzone w możliwie zbliżonych warunkach – albo wszystkie po dwóch, trzech dniach luźnego treningu, albo wszystkie po porównywalnych obciążeniach treningowych – wariant mieszany zaburza możliwości rzetelnej interpretacji wyników.

Po co nam badania?

Wyniki badań krwi są mocno zindywidualizowane, dlatego tak ważne są możliwości porównania ich z danymi pochodzącymi z przeszłości, np. z innych okresów treningowych. Wtedy mamy możliwość rzetelnego monitorowania zachodzących w organizmie zmian, oceny wpływu bodźców treningowych i określenia stanu zdrowia. Chociaż o badaniach krwi mówimy w kontekście sportu, pełnią one niezwykle ważne funkcje kontrolne i diagnostyczne. Dzięki nim możemy we wczesnym stadium wykryć obecność chorób lub zaburzeń, szybko poddać się leczeniu i uniknąć problemów zdrowotnych przez duże „P”. Z czysto zdrowotnego punktu widzenia warto określić parametry związane z występowaniem najczęściej występujących chorób cywilizacyjnych. Odbiegający od normy poziom glukozy może wskazywać na zaburzenia pracy trzustki, np. cukrzycę, a podwyższony poziom cholesterolu i trójglicerydów obrazuje zwiększone ryzyko chorób układu krążenia. Interpretacja wyników należy do lekarza – rezultaty odbiegające od normy nie zawsze wskazują na problemy zdrowotne, mogą wynikać ze specyficznego stylu życia, diety, przyjmowanych suplementów albo z tzw. „urody” organizmu. Nawet uzupełnianie niedoborów mineralnych za pomocą suplementów diety powinno odbywać się po konsultacji z lekarzem, co zagwarantuje bezpieczeństwo i optymalną skuteczność terapii.

Często w pogoni za wynikiem ignorujemy sygnały, które wysyła nam własne ciało. Jednak warto wsłuchać się, co organizm ma nam do powiedzenia, a trudno o bardziej dobitny komunikat, niż kartka wynikami badań.